Türbeler/Popüler Kültürün Durakları

İnsanların türbelerde dilek dilemeleri, burada yatan zattan medet ummaları ve çaput bağlamaları, mum yakmaları genelde ilahiyatçılar tarafından eleştirildi. Ancak eleştirilere rağmen mekânlar halk tarafından kutsal kabul edilmeye devam etti. Din referanslı popüler kültürü en canlı yansıtan mekânlar oldu.

Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din-Psikoloji Ana Bilim Dalı öğretim üyesi Prof. Ali Köse, Dr. Ali Ayten'le birlikte türbeler üzerine 2 yıl süren bir araştırma yaptı. 23 ilde 30 türbede gözlem, mülakat ve anket yöntemiyle yapılan bu araştırma Türbeler/Popüler Kültürün Durakları (Timaş Y.) adıyla kitaplaştı. Köse bu 3 bin kişiyle yüz yüze yapılan çalışmayla türbe olgusunun fotoğrafını çektiklerini söylüyor ve: "Amacımız insanların türbelerde yaptıklarını yargılamak, batıl inanç ve hurafeleri ortaya çıkarmak değil, onların anlam dünyalarını yakalamaktı. Olguyu görmeye çalıştık." diyor.

Velilerin yattığı mezarlara türbe deniyor. Türbe kelimesi halk dilinde veli zatların mezarları için değil aynı zamanda abidevi kişilerin (padişahların) mezarları için de kullanılıyor. Türkiye'de 2 bine yakın türbe var. Prof. Köse'nin çalışması bu türbelerin bir kısmının hayali olduğunu ortaya koyuyor. Zaman Gazetesinden MURAT TOKAY Köse'yle türbeler üzerine konuştu. İşte Ayrıntılar:

Türbeler için popüler dinin durakları diyorsunuz. Popüler dindarlıktan ne anlamalıyız?

Diyanet İşleri ve ilahiyat fakültelerinin temsil ettiği kitabi bir din var. Kitap ve sünnette karşılığı bulunan bir din söylemi... Bunun dışında bir de halkın ürettiği bu söyleme paralel giden bazen sapmaların olduğu bir din algısı var. Biz buna popüler dindarlık diyoruz. Kitabi din değişim göstermez. Fakat popüler din için halkın kendisinin kitabi dinden çok da uzaklaşmadan onu reddetmeden kendisinin bir üretimi diyebiliriz.

Türbe ziyareti bize mahsus bir kültür mü?

İslamiyet'in özünün ürettiği bir kültür değil. Batı toplumlarına baktığımız zaman da aynı şeyi görüyoruz. Orada da var benzer ziyaretler, ritüeller. Türkler Orta Asya'da getirdikleri şaman kültürle ve Anadolu'daki Helen kültürü İslam şemsiyesi altında bir formata bağlamış. Çaput bağlamanın, mum yakmanın kökleri Roma'ya kadar gider.

Diğer İslam ülkelerine göre türbe bizde daha mı çok?

Bu sayı bizde çok fazla. İslam ülkelerinin birçoğunda yani körfez bölgesinde sayı yok denecek kadar az. Çünkü Vahhabi kültürün etkin olduğu yerlerde türbe yok. İran bize yakın. Orada da türbeye insanların rağbeti ve onu kutsama şekilleri bizden çok daha fazla üst noktada.

İnsanlar türbeye dini vazife duygusu ile mi gidiyor? İlahiyatçılar ve Diyanet'in bu ziyaretlerle ilgili uyarıları var.

İnsanlar bu ziyaretlerle dini bir vazife yaptıklarını, kutsal bir görevi yerine getirdiklerini düşünüyorlar. Bilim dünyası da Diyanet de karşı çıkıyor. Vatandaş iki taraftan da baskı görüyor. Psikologların karşı çıkış noktalarına baktığımız zaman şunu görüyoruz: Sanki türbeye gideceklerine bize gelsin mantığı ile hareket ediyorlar.

Psikologlar türbeleri kendilerine rakip olarak mı görüyor?

Aslında türbeler psikologların vazifesini icra eden bir görev üstleniyor. İnsanlar nasıl psikoloğa gidince rahatlıyorsa türbelere gidince de rahatlıyor. Psikolog bir Güzin Abla'dır, türbe de bir Güzin Abla. Ziyaretçi belki kimseye anlatamadığı derdini gidiyor türbede konuşuyor. Bir şey yazıp bırakıyor. İçini döküyor. Türbede yatan kişinin kutsal olduğuna, kendisini işittiğine inanıyor. Bu ziyaretçileri moralman destekliyor. İnsanlar psikolojik olarak rahatlıyor. Çocuğu hasta anne babayı düşünün, çocuğunu buraya götürerek yapacağım her şeyi yaptım, bunu da denedim hissini taşıyor. Rahatlıyor.

Türbede yatanlar veli kişiler mi?

Yatan kişilerin veli olup olmadıklarını bilemeyiz. Veli olarak bilinen tarihen sabit kişiler var. Aziz Mahmud Hüdai, Sümbül Efendi, Merkez Efendi gibi. Ama çok sayıda türbe var ki orada kim yatıyor veya gerçekten yatan biri var mı belli değil. Hayali türbe diyoruz biz buralara. Mesela Oruç Baba, Telli Baba. Birçok şehirde hayali veliler ve türbeleri var. Ancak insanlar inanıyorlar. Bir mekana kutsallık atfedilince gerçeğin ne olduğu onlar için önemsiz hale geliyor.

İnsanlar niçin türbelere gidiyor?

Türbeler bir yandan insanların dinle bağlantılarını sağlayan mekanizmalar, kutsalın hissedildiği yerler, aynı zamanda sosyalleşme ve terapi merkezleri. Türbelere insanlar farklı farklı nedenlerle geliyor. Şifa arayanlar, işlerini düzeltmek isteyenler, ev, araba, çocuk isteyenler, sınavda başarılı olmak isteyenler... Bağışlanma dileyen ya da ölümü hatırlamak için gelen insanlar da var.

ZAMAN