Başarısızlık, günümüzde pek çok insanın en çok hissettiği ya da uzak kalmaya çalıştığı duygulardan biridir. Başarısızlığın günümüz insanı açısından bir “problem olarak” yaşanmasının felsefi, sosyolojik, psikolojik vb. yönden irdelenmesi gerekiyor muhakkak. Şema Terapi, kendi kavramsallaştırmasında başarısızlığı bir şema yaşantısı olarak tanımlıyor. Bu yazı, Şema Terapide dile getirilen Başarısızlık Şemasını anlatıyor.

Başarısızlık Şemasının Genel Sunumu

Başarısızlık şeması, mutlak anlamda başarısız olduğunuza dair içsel bir inanç taşıdığınız yapıdır. Başarısızlık şemasına sahipseniz, kariyer, para, statü, eğitim ya da spor gibi alanlarda başkalarına (akranlarınıza) oranla başarısız olduğunuza ve bundan sonra da başarısız olacağınıza dair içsel bir inanç taşırsınız. Kendinizi başkalarıyla karşılaştırdığınızda aptal, beceriksiz, yeteneksiz, cahil, düşük seviyede, diğerlerinden daha az başarılı ya da doğal olarak başarıya ulaşma yoksunu olarak algılarsınız. Burada söz konusu olan gerçek bir başarısızlık olabileceği gibi, gerçek başarılarınıza rağmen kendinizi başarısız olarak algılamak da olabilir.

Başarısızlık Şemasının Karakteristik Davranışları Nelerdir?

• Kariyer alanınızda beceri geliştirmek için gerekli adımları atmıyorsunuz. Mesela okulu bitirmek, alanınızla ilgili gelişmeleri takip etmek, sizden tecrübeli birinden destek almak gibi. Çok dikkat çekmemeye veya insanları kandırmaya çalışıyorsunuz.

• Potansiyelinizin ya da yapabileceğinizin çok altında bir kariyer seçmişsiniz. Mesela üniversite mezunu olmanıza ve alanınızla ilgili çalışma imkanınızın olmasına rağmen taksi şoförlüğü yapmak gibi.

• Seçtiğinizi kariyerinizde terfi edebilmeniz için gereken adımları atmaktan kaçınıyorsunuz, dolayısıyla işinizde ilerleyemiyorsunuz. Mesela terfileri kabul etmekte veya talep etmekte başarısız oluyorsunuz, kendinizi terfi ettirmiyor veya sizi değerlendirecek kişilerin yeteneklerinden haberdar olmasını sağlamıyorsunuz. Size güvenli gelen, ancak sonu belli bir işte takılıp kalıyorsunuz.

• Başlangıç seviyesinde bir işte çalışmayı veya başkalarının işinde çalışmayı kaldıramıyorsunuz. Bu yüzden yerinizde saymak zorunda kalıyorsunuz ve gelişemiyorsunuz.

• İşe giriyorsunuz, ancak geç kalmalarınız, iş performansınızın düşük olması, kötü tutumlar ve kaytarmalarınız gibi nedenlerle defalarca işten atılıyorsunuz.

• Bir kariyerle yetinemiyorsunuz, işten işe geçiyorsunuz ve hiçbir alanda uzmanlaşamıyorsunuz. Uzmanlaşmanın önemli olduğu bir dünyada çok genel kalıyorsunuz. Bu nedenle de; herhangi bir kariyerde çok fazla ilerleme kaydedemiyorsunuz.

• Başarılması sizin için olağanüstü zor bir kariyer seçmişsiniz ve ne zaman bırakmak gerektiğini de bilmiyorsunuz. Mesela oyunculuk, profesyonel sporculuk, müzisyenlik gibi.

• İşinizde inisiyatif almaktan veya bağımsız olarak karar vermekten korkuyorsunuz ve bu nedenle de daha fazla sorumluluk isteyen pozisyonlara hiçbir zaman terfi edemiyorsunuz.

• Nesnel olarak bakıldığında oldukça başarılı olmanıza rağmen, temelde aptal veya yeteneksizolduğunuzu hissediyorsunuz. Bu nedenle de insanları kandırdığınızı hissediyorsunuz.

• Yeteneklerinizi ve başarılarınızı küçümsüyor, ancak hatalarınızı ve zayıf noktalarınızı abartıyorsunuz. Akranlarınız kadar başarılı olduğunuz halde kendinizi başarısız hissetme eğilimi taşıyorsunuz.

• İlişkilerde eş olarak başarılı kişileri seçiyorsunuz. Kendi başarılarınızı fazlaca takdir etmeden onların başarılarıyla vekaleten yaşıyorsunuz.

• Başka özelliklerinize odaklanarak (Dış görünüşünüz, cazibeniz, gençliğiniz, diğerleri için yaptığınız fedakarlıklar vb.) başarı veya iş becerileri konusundaki eksikliğinizi telafi etmeye çalışıyorsunuz. Ancak tüm bunlara rağmen başarısızlık içten içe hissettiğiniz duygu olmaya devam ediyor.

• Başarısızlık şeması ile başa çıkmak için aşırı telafi mekanizması geliştirmişseniz, başkaları kadar zeki ve kabiliyetli olmadığınıza inansanız da çok çalışarak bu inancınızı telafi edebilirsiniz. Ancak, çoğu kez oldukça başarılı olsanız da sahte hissedersiniz.

• Başarısızlık sizin için bir kendini gerçekleştiren kehanet haline gelmiştir. Ne yapar eder, en temelde sahip olduğunuz “ben başarısızım” inancınızı doğrulayacak sonuçları hayatınızda gerçekleştirirsiniz.

Başarısızlık Şemasının Kökenleri Neler Olabilir?

• Ebeveyniniz son derece eleştirel olabilir. Okulda, sporda vs. performansınız hakkında hep eleştirel tutumu olan ebeveyniniz (genellikle baba), sizi genellikle “aptal, beyinsiz, beceriksiz vs.” gibi isimlerle çağırırdı.

• Sizin için bunu kabullenmek zor olsa da ebeveyniniz sizi taciz etmiş olabilir. Bu da kusurluluk şeması geliştirmenize yol açmış olabilir.

• Anneniz, babanız, ya da her ikisi de çok başarılıydı. Siz de hiçbir zaman onların yüksek standartlarını yakalayamayacağınızı düşündünüz. Bu yüzden denemekten vazgeçtiniz.

• Ebeveynlerinizden biri ya da her ikisinin başarılı olmanızı umursamadığını hissettiniz. Hatta, başarılı olduğunuzda kendinizi tehdit altında hissetmiş olabilirsiniz. Ebeveyniniz içten içe sizinle bir yarış içinde olmuş olabilir; ya da çok başarılı olduğunuzda sizi kaybetmekten çekinmiş olabilirler.

• Okulda ya da sporda diğer çocuklar kadar iyi değildiniz. Belki bir öğrenme güçlüğünüz, dikkat eksikliğiniz ya da bir koordinasyon bozukluğunuz vardı. Bu yüzden küçük düşürülmüş hissetmemek için denemekten vazgeçmiş olabilirsiniz.

• Haksızca karşılaştırıldığınız abileriniz ya da ablalarınız olmuş olabilir. Hiçbir zaman onlarla boy ölçüşemeyeceğinizi fark edip denemekten vazgeçmiş olabilirsiniz.

• Yabancı bir ülkeden geldiniz, aileniz göçmendi, ya da bulunduğunuz yere başka bir yerden taşınmıştınız. Ve okul arkadaşlarınızın ailelerinden daha az eğitimli ve daha fakirlerdi. Arkadaşlarınızdan aşağıda hissettiniz ve hiçbir zaman onlarla boy ölçüşemeyeceğinize inandınız.

• Çocukken, ebeveyniniz sizin için gerekli olan sınırları koymadı. Öz disiplin ve sorumluluğu öğrenmediniz. Başarı için gerekli olan düzenli ödev yapma alışkanlığını ve çalışma becerilerini edinemediniz. Sonuçta bu, sizin hayatınıza başarısızlık yaşantısını getirdi.

Başarısızlık Şemasının İlişkinize Yansıması

Diğer şemalarda olduğu gibi başarısızlık şemasında da, eş seçiminiz sahip olduğunuz şemadan etkilenir. Bu duruma şema terapide “şema kimyası” denir.
Başarısızlık sizin için bir şema yaşantısı ise, hayatınıza, size başarısız hissettirecek partnerler alabilirsiniz. Hayatınıza genelde, çok başarılı, örnek gösterilen, yüksek standartları olan kişileri almış olabilirsiniz. Bu durumda, onunla birlikte olduğunuz sürece kendinizi başarısı hissedersiniz. Bazen de, çok başarılı birini hayatınıza alabilmeyi, bir başarı olarak algılarsınız.

Tam tersi bir şekilde sizden daha da başarısız partnerler seçiyor olabilirsiniz. Partnerinizin yanında kendinizi başarılı hissederek, içinizdeki başarısızlık duygusundan kendinizi korumuş oluyorsunuz.

Başarısızlık Şemasında Terapi Hedefleri

Başarısızlık şemasının terapisinde temel amaç, kendi beceri ve yetenek sınırlarınız dahilinde, akranlarınız kadar başarılı olmanıza ve hissetmenize yardımcı olmaktır. Terapi hedeflerini üç noktada toplayabiliriz:

- İlk hedef, beceri ve güven oluşturmanıza yardım ederek başarı düzeyinizi artırmak.

- İkinci hedef, şayet potansiyeliniz dahilinde başarılı iseniz, başarı düzeyinizin değerini fark etmenize yardımcı olmak ve akran grubu algılarınızı gerçekçi bir şekilde değerlendirmek.

- Üçüncü hedef ise, insan olarak değerli olduğunuzu hissederek, yeteneklerinizdeki değiştirilemez sınırları kabul etmenize yardım etmek.

Son olarak şunu söyleyebiliriz ki, başarısızlık duygusu, yetersiz öz denetim, kusurluluk, duygusal yoksunluk ve haklılık gibi diğer şemalarla ilişkili olabilir. Bu durumda başarısızlığınızın en temelindeki şema tespit edilir ve onun üzerinde sizinle birlikte çalışılır.

Siz de başarısızlık ve başarısızlık şeması ile ilgili düşüncelerinizi benimle paylaşırsanız memnun olurum. Muhabbetle.

Psikolojik Danışman Yusuf BAYALAN

www.yusufbayalan.com

www.facebook.com/yusufbayalan

www.twitter.com/yusufbayalan