İslam’daki motivasyon, insanın kökeni Allah ve insanın Allah’la ve etrafındaki dünya ile ilişkisi konusundaki bilgilerden ortaya çıkar. Özgür irade ve bilgi insan motivasyonunun önemli unsurlarındandır. İman insan motivasyonlarının en temel olanıdır. İman tüm motivasyon formlarına etki eden derin bir psikolojik durumdur.

Aslında insan davranışını motive etme konusu eskiden beri filozof ve düşünürleri meşgul etmiştir. Peygamberler insanları inanmaya ve Allah tarafından kendileri için seçilmişi sistem ve kurallara itaat etmeye davet etmek için gönderilmişlerdir. İlahi mesajlar bu mesajlara inananlara iyi haberler, inanmayanlara ise bir ikaz getirmiştir. Peygamberlerin mucizevi hareketleri, kendilerinin getirdikleri şeyin gerçek olduğuna insanları inandırma metodunu teşkil ediyordu. Biz bu durumu İslam’da daha açık bir şekilde buluyoruz çünkü Allah inanan kimsenin cenneti, sanki muhayyilerin de doğrudan görüyormuş gibi detaylı bir şekilde tanımlıyor. Aynı şey cehennemin kızgın alevlerinin tanımlanmasında da geçerlidir.

O halde Allah insanı yarattı ve ona mutluluğu için önemli olan dürtü ve motifler gibi muhtelif içgüdüler bahşetti. Örneğin içgüdü bir türün tamamında değişmeyen bir model olabilen ve öğrenilemeyen karmaşık bir durum olarak tanımlanabilir. Öte yandan güdüler motivasyonun asli olmayan şekilleri olarak görülür.

Dürtü hareketi açığa çıkaran durum olarak tanımlanır ve gözle görülebilir olaylarla anlaşılabilir.

Kuran’da iç ihtiyaçlarla dıştan gelen güdüler arasındaki bu ilişkilik ödül ve ceza kavramının temelini oluşturur. Örneğin bir kimse Kuran’ı okuduğu zaman arzu ve saygıyla karışık korku olarak tanımlanan şeyin temeli olarak kullanılan bu ihtiyaçlar ve dış güdülerin çoğuna rastlayacaktır.

Temel kavram olan motivasyon hakikatte insan yaşamının ve davranışının tüm yönlerini özellikle öğrenme ve öğretmeyle ilgili alanları ilgilendirmektedir. Motivasyonun eğitimin en önemli kavramı olduğunu söylemeye bile gerek yoktur.

ÖNEMLİ PSİKOLOJİK YAKLAŞIMLARDA MOTİVASYON

Hemen hemen tüm psikologlar motivasyonun insan davranışını başlatma devam ettirme ya da sona erdirme noktasında esas teşkil ettiğinde hem fikirlerdir.

Psikanalistler: Motivasyonu bilinçdışı bir içtepi olarak görürler. Bu görüşe göre bizim davranışlarımız tamamen insan kişiliğinin temel üç önemli öğesi olan id, ego ve süperegonun çok yönlü çatışmalarıyla tayin edilir.

Davranışçılara göre motivasyon: Motivasyon davranışlarımızın nedeninin oluşturur. Davranışçı geleneğe göre insan motivasyonunun önemli mekanizması pekiştirme ve cezadır.

Bilişsel yaklaşıma göre: Motivasyonun bireyin değer anlayışının bir fonksiyonu olduğu görüşündedir. Davranışlara göre motivasyon çoğunlukla dışsaldır. Motivasyon ödül yada ceza şeklinde aksettirilir. Diğer taraftan bilişsel yaklaşım bireyin içinden çıkan iç motivasyona vurgu yapar.

Hümanistler’e göre: Motivasyona içerik açısından bakarlar ve motivasyonun bireyin ihtiyaçlarından güçlü bir şekilde etkilendiğine inanırlar. Bir ihtiyaç tatmin edilmediği zaman kişi gerilim ve endişe duyar. Bu gerilimi azaltan herhangi bir davranışa da motivasyon denir.

MOTİVASYONLA İLGİLİ İSLAMİ BİR PARADİGMA

İslam’daki insanın kökenine, hayattaki amacına, yaratıcısıyla ve diğer insanlarla ilişkisine değinmeden motivasyondan söz etmek zordur. İnsan, yeryüzünde Allah’ın temsilcisi olmak maksadıyla yaratıldı.

İNSANIN YARATILIŞ AMACININ İSLAMİ AÇIDAN GÖSTERİMİ

Bir kimse etrafındaki dünya hakkında ne kadar çok bilgiye sahip olursa o kadar çok bilgi edinmeye motive olmuş olur. Kuşkusuz burada ilgi konusu olan bilgi doğru ve yanlış iyi ve kötü arasındaki ayrımı yapması için insana imkan veren bilgidir.

İslam’daki esas motivasyon imandır. Onun öneminin katını kur’an’da doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak 700 den fazla zikredilmesi gerçeğinden kaynaklanıyor. Aslında iman tüm motivasyon için harekete geçirici güç ve temel teşkil eder. İman kişinin bu hayattaki davranışını etkilemek, idare etmek yeniden eğitmek için güçlü islami temele sahiptir.

İman İle Diğer Motivler Ve İnsan Davranışının Sonuçları Arasındaki İlişki

Açıkçası iman motivasyonu bir kez bilgi motivasyonuyla birleştirilip dış faktörlerle kontrol edildiğinde, birlikte insan davranışına esas güdü olurlar. Aslında iman, hangi konuda olursa olsun bir kimsenin bildiği şeyler hakkında hiçbir şüphesinin bulunmadığı bilginin en yüksek düzeyi olarak görülebilir.

İnsan davranışının bir motivasyonu olarak iman dil ile söylenen inancın basit bir ifadesi, sırf bazı islami ritüellerin uygulanması veya İslam’ın köşe taşlarının bilişsel bilgisi değildir. Allah, kalplerinde olmayan şeyleri söyleyen kimseleri kınar. İman kişiliğe nüfuz eden derin psikolojik bir inançtır.

İslami görüşe göre iman yemek, içmek ve seks gibi en temel fizyolojik ihtiyaçlar için bile bir monitör olarak görev yapar.

Diğer iç ve dış motivler iman motivasyonunun etkinliklerinin üst seviyeye çıkması için ona eşlik ederler. Bunlardan bazıları şunlardır.

Takva (Allah korkusu), Tahrik (uyarıcı) ve Tövbe (bağışlama)

Büyük ödül ve ceza süreci veya kur’an’ın şiddetli arzu ve korkuyla karışık saygı olarak tasvir ettiği şey tüm motivasyonlar için bir araçtır.

Kur’an’daki ödül ve ceza genellikle hemen değil de sonraya bırakılır. Çağdaş psikoloji davranıştan sonra hemen verilen ödülün önemi üzerinde dururken ve bu ödülün verilmesinde gecikmenin davranışı ters etkilediğinden bahsederken, Kur’an Allah’tan inananlara verilmiş vaatler şeklinde hemen hemen her zaman kıyamet günüdeki geciktirilmiş ödüller üzerinde durur. Bununla birlikte bir Müslüman vaadinden asla dönmeyen Allah’tan geldikleri için bu vaatlerin yerine getirileceğinden tam bir güven içindedir.

Pozitif ceza: Asırlarca cehennemde kalak, kaynar su içmek, yüzlerinin ateşe sürüklenmesi.

Negatif ceza: Mahrum bırakma. Her hangi bir serin içeceği içmekten mahrum edilme, rehber ve bağışlanmadan mahrum olma, ağızların mühürlenmesi.

Pozitif ödül: Cennet, huriler, her türlü yemek, mutluluk, içinde ikamet edecekleri ve altlarından ırmaklar akan yüksek konaklar.

Negatif mükafatlar: Korku ve kederden korunma, alev alev yanan ateşten korunma, günahların affı, asık suratlı ve acılı bir günün kötülüğünden korunma.

Netice olarak şunu dikkate almak gerekir ki, tüm insan motivasyonu imandan kaynaklanır ve onun etrafında döner.

FARKLI MOTİVASYON TÜRLERİNİN BİRBİRİYLE İLİŞKİSİ

İSLAMİ MOTİVASYONUN TEMEL ÖZELLİKLERİ

İlk Müslüman alimlere göre motivler iki ana çeşide ayrılmaktadır.

·          Öğretmenle ilgili olanlar (ilham kaynağı, gayret, öğrencilere karşı merhamet)

·          Öğrencilerle ilgili olanlar (merak, taklit ve kendine saygı)

Öğretmen ve öğrenci arasındaki ortak motivler ise sevgi, saygı, ilim isteğidir.

İlk Müslüman alimler islami motivasyonun temel özelliklerini açıkça ifade etmişlerdir.

1.       Maverdi insan ihtiyaçlarının hiyerarşik özelliğini maslow bunlardan söz etmeden çok önce tartışmıştır.

2.       Amaç ve hedeflerin açıklığıdır. Davranışta bulunmak için seçme durumun da olan bir müslümanın amacı çok açıktır. O Allah’ın rızasını arar.

3.       Hedef ve amaçların canlılığı, motivasyonun hedefi hem bu dünyada hem de ahirette bireyin saadeti için son derece önemlidir. Hedef hayati ve önemli olunca onu başarmak için bireyin çabası ikiye katlanacaktır.

4.       Gerçekçilik. Motivasyon insanlara, onların saf tabiatına uyan çok tabii bir şekilde realistik olarak temas etmektedir. Bu anlamda insan orta bir varlık olarak düşünülmektedir. O, ne bir şeytan ne de melektir. O bir insan olduğu için günaha ve hataya düşmeye müsaittir. Hataları telafi için tövbe motivi araya girer.

5.         Anlaşılabilirlik. İnsan motivasyonu, ne kadar basit ve önemsiz olarak görülürse görülsün bütün mümkün davranış türlerini içermektedir. Bir müslümanın yüzüne gülümsemek, yoldan bir dikeni ya da kemik parçasını kaldırmak gibi basit şeyler bile Allah’tan mükafat görecek ve karış bireyde de etki bırakacaktır.