HANEN PROGRAMI: Hanen programını üç temel kural üzerine kurmuştur.
KURAL 1. Çocuğun iletişimde lider olmasına izin verin. -Gözlemek -Beklemek -Dinlemek Yüz yüze olun Çocuğun ilgilerini takip edin ve ilgisini fazlası ile çekebilecek durumlar yaratın. a) Taklit edin b) Dillendirin c) Yorumlayın d) Katılın ve çocukla oynayın İletişimde,karşılıklı olmasına dikkat ederek sıra alın.Zor çocukları,liderliğine teşvik etmek için; a) Çok sevilen oyuncakları kullanın b) Günlük herhangi bir durumu sevilen bir aktiviteye dönüştürün. c) Çocuğun ihtiyaçlarını önceden tahmin etmeyin. d) Sosyal rutinleri kullanın.
KURAL 2. Anı paylaşmak için dilinizi ve davranışlarınızı çocuğa göre düzenleyin. Sosyal rutinler. a) Ortak dikkati sağlayın b) Çocuğun iletişimde sıra almasını sağlayın Fazla konuşmaları azaltmak, a) Yavaş olun iletişimi durduran değil sürdüren sorular sorun c) Dili çocuğun anlayabileceği şekilde uyarlayın
KURAL 3. İletişime dil ve deneyiminizi katın. İsimlendirin Betimleyin Mimik ve hareketler kullanın Yavaş olun Anahtar kelimeleri abartın Konuşmalarınızın konu ve içeriğini çeşitlendirin Çocuğun oyununu zenginleştirin
LOVAAS YÖNTEMİ:
Çocuğun zayıf ve kuvvetli tarafları araştırılmadan, ceza ile istenilmeyen davranışların yok edilmesine bastırılmasına ve taklit ile öğrenilmesine çalışılır. Çocuğun neleri sevdiği tespit edilir. Doğru cevap ya da doğru davranış anında ödüllendirilir. Ses tonumuzla “ bravo,aferin ”uyarıları verilir. Eğitimin başında genellikle bir yiyecek olur.sık sık ve azar azar verilir.istenilen davranış yerleşince somut ödül soyut ödüle dönüştürülür. Hayır derken sert bir ses tonu,aferin derken yumuşak bir ses tonu kullanılır. Alıştırmalar günde bir iki saat yapılır. Bir alıştırmayı sözel yardım ile on defadan sekizinde doğru yapınca bir sonraki alıştırmaya geçilir. İlk öğreneceği komutlar “ otur,bana bak, düzgün dur vb” olmalıdır. Çalışmalar arasındaki kısa aralarda çocuğa sevdiği şeyler yaptırılır. Eskiler devamlı tekrarlanır.Yeni alıştırmalar arasına serpiştirilir. Bir alıştırma için 15 dakika önerilir. Otistik çocuklar için çerçeve çok önemlidir.O çerçeveyi ve kuralları önce siz koymazsanız o kendi kurallarını koyar.Konulan kurallardan taviz verilmemelidir.Aksi takdirde program çöker.
TEACCH PROGRAMI:
Otizmi farklı bir düşünce tarzı olarak yorumlar.Bu programa göre bireylerde iki değişik kültür vardır.Yeni bir kültür ile tanışan kişi yine eski kültürüne göre düşünür,değerlendirme yaparsa;yeni kültürü anlamaz ve dışında kalır. Bu iki kültür arasında tercümanlığı yapacak olan kişiler anne baba ve eğitmenlerdir. Otizmin kendine özgü kültüründe şu özellikler görülür: Düşünceleri somuttur Soyut düşünemedikleri için anlama ve anlayarak konuşma zorlukları vardır. Yankı konuşması(ekolali)yaparlar ama dili anlamazlar. Detayları görürler ama birleştirme,genelleştirme,transfer etme özellikleri çok zayıftır. İyi bir hafızaları olmalarına rağmen kullanmakta zorluk çekerler. Dikkatlerini en iyi görme ile kullanırlar. Parçaları birleştirme,organize etme onlar için zordur. Oyundaki sembolleri yakalayamazlar. Başkalarının bakış açısından göremedikleri için yorum yapamazlar. Güdüleri somuttur. “şimdi” ve “ burada ” yi yaşarlar. Yorumları somuttur.Sözleri kelime anlamı ile anlarlar. Hayal kurmadan yoksundurlar. Sosyal kurallarda zorluk çekerler. Otizm kültürü dışında herbirinin bireysel bir kültürü de vardır. Hiç ses duymak istemeyebilir. İnsan sesi duymak istemeyebilir. Saç ve tırnaklarını kestirmeyebilir. Sürekli bedensel temas isteyebilir ya da dokunulmak istemeyebilir. Acıya dayanıklı olabilir. Yap boz oyunlarına düşkün olabilir. Yeni hareketleri zor öğrenebilir(takla atmak,salıncağa binmek vb) Arabaya binmeyi sevebilir ya da nefret edebilir. Teacch programının amacı,çocuğu mümkün olduğu kadar bağımsız yapabilmektir. Eğitim teke tek başlar. Amaç;evde,okulda,çevrede az yardım ile ya da yardımsız bir gelecek hazırlamaktır. Teacch programı uzman ve aile işbirliğine dayanır. Teacch programında, üç alanda çalışılır. 1. Çocuk: Çocuğu anlamak Bireysel öğrenme programını ortaya çıkarmak(performans belirlemek). Bireysel eğitim programını somutlaştırmak 2.Aile: Aileye bilgi vermek Aile ile duygusal dayanışmada bulunmak Aileye tavsiyeler ve somut önerilerde bulunmak 3.Okul: Okula bilgi vermek Okula somut önerilerde bulunmak
PERFORMANS BELİRLEME:
Bazı pedagojik testler ile çocuğun kuvvetli ve zayıf alanları bulunur. Neyi yapıyor? Neyi yapamıyor? Ne yapmaya meyilli? Bedensel yardıma ihtiyaç duyuyor mu? Jestlerle mi yardım istiyor? Göstererek mi yardım istiyor? Sözle mi yardım istiyor? Yardımsız mı yapıyor? İlgi alanları neler? Davranışları nasıl? Hedefler tek tek sıraya konur ve tek tek ele alınır. Oda organize edilir(uyaransız,boş bir ortam hazırlanır.) Bireysel çalışma yeri düzenlenir. Oyun yeri ayrılır Çalışma masası pencereden uzak bir yere konulur Duvarların boş olmasına dikkat edilir. Günlük şema yapılır. Ne yapılacak ? Ne zaman yapılacak ? Ne kadar süre yapılacak , ne zaman bitecek? Gözle verilecek talimatlar kararlaştırılır. Otistik çocukların eğitiminde kullanılacak yöntem ve tekniklere geçmeden önce , dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır: İlk olarak çocuğun performansına uygun , kazandırılması istenmen hedef davranış belirlenmelidir.Bunun için gözlem yapılarak kayıtlar tutulmalıdır. Daha sonra belirlenen becerilerde çocuğun öncelikli gereksinimleri göz önünde bulundurulmalıdır. Öğretilecek becerinin , ön koşulu olan becerileri çocuğun kazanmış olmasına yada kazandırılmasına dikkat edilmelidir. Çocuğun performansı belirledikten sonra kısa ve üzün dönemli amaçlar belirlenmelidir. Öğretimi yapılacak beceri basamaklandırılmalıdır. Uygulama uygun ve doğal ortamda yapılmalıdır. Uygulamada kolaydan zora doğru bir yol izlenmelidir. Öğretilmek istenen beceri bütün olarak ele alınmalıdır. Kullanılan yardımlar aşamalı olarak geri çekilmelidir. Beceri öğretimi sırasında özelliğe uygun ödüller verilmelidir. Çocuklar yeni bir beceriyi öğrenirken yardıma ihtiyaç duyarlar . zaman içinde yardım azaltılır ve çocuk beceriyi tek başına yapmaya başlar. Verilen yardım sayesinde çocuk hayal kırıklığı ve yetersizlik duyguları yaşamadan bir beceriye tek başına yapmayı öğrenecektir. Çocuğa öreteceğimiz hedef davranışta hangi yardım tipini kullanacağımız çocuğun performansına sahip ve sahip olduğu özelliklere bağlıdır.
Otistik çocukların eğitiminde kullanılabilecek yardımlar fiziksel yardım:
Bu yöntem , bir etkinlikte performansı yeterli olmayan çocuklarda kullanılır. Fiziksel yardım uygulamasında dikkat edilecek noktalar şunlardır: çocuğun sırt kısmında durarak ona yardımda bulunulmalıdır. fiziksel yardımının ilk aşamasında , kontrol eğitimcide olsa da aşamalı olarak çocuğa geçmesi hedeflenmelidir. Yapılanlar çocuğa sözel olarak ifade edilmelidir. Fiziksel yardım zamanla kesilerek sözel yönergeye geçilmelidir.
FİZİKSEL YARDIMIN GERİ ÇEKİLMESİ:
Bu yöntemde çocuğun gelişmesine göre ;parmaklardan tutarak yardım ,bilekten tutarak yardım, dirsekten tutarak yardım ve omuza dokunularak yardım aşamalarına geçilmelidir. Daha sonra da sözel yönergeye başlanmalıdır. Fiziksel yardım uygulanmadan önce,otistik çocuklarda sıkça görülen “fiziksel temasa karşi olan tepkileri” göz önünde bulundurulması ve uygulamaya geçilmeden önce bu duruma yönelik çalışmalara yer verilerek hazır hale gelmesi sağlanmalıdır. MODEL OLMA: Öğretimi yapılacak becerinin aynı ortam ve aynı materyallerle çocuğa gösterilerek sunulmasıdır. Model olunurken de yapılanlar çocuğa sözel olarak ifade edilmelidir.
MODEL OLMA YÖNTEMİ KULLANILIRKEN;
Kullanılacak materyal önceden hazırlanmalıdır. Kullanılacak materyal çocuğun kullanacağı materyal ile aynı olmalıdır. Çocuğun yapılanları izlenmesi sağlanmalıdır. Çocukla mutlaka yüz yüze olunması gereklidir. Yapılanlar çocuğa mutlaka sözel olarak ifade edilmelidir. Model olma sırasında da davranış basamaklandırılmalıdır. Bir basamak taklit edildikten sonra diğer basamağa geçilmelidir. MODEL OLMANIN GERİ ÇEKİLMESİ: Çocuğun gözlemlenerek zamanla sözel yönergeye geçilmelidir. SÖZEL YÖNERGE: Öğretim sırasında duruma göre o basamakta ne yapması gerektiğini çocuğa söylenmesidir.
SÖZEL YÖNERGE UYGULANIRKEN :
Hangi basamakta yönergeye başvurulacağı bilinmelidir. Açık, sade ve anlaşılır dil kullanılmalıdır. Çocuğun özelliğine uygun ses tonu kullanılmalıdır. Çocuğun ilerlemesi dikkatli bir şekilde takip edilmeli gereksiz yerlerde sözel yönerge kullanılmamalıdır.
SÖZEL YÖNERGENİN GERİ ÇEKİLMESİ:
Öğretilmek istenen beceriyi çocuk artık yardımsız yapabiliyorsa sözel yönergenin de geri çekilmesi gerekir. Geri çekilme işlemi uygulanırken, çocuğun gelişimine paralel olarak yönerge önce bir kelimeye daha sonra o kelimenin sadece baş harfi yada ilk hecesine çekilmelidir. Ya da ses çıkartmadan sadece işaret edilmesi koşulu ile sözel yönerge işaret yardımına dönüşebilir. Zamanla işaret yardımı da kaldırılarak çocuğun beceriyi bağımsız yapması sağlanmalıdır. Otistık çocukların eğitiminde öncelikle öğretilmek istenen davranışlar ya da ortadan kaldırılmak istenen davranışlar belirlenmelidir.
PROBLEM DAVRANIŞLARIN AZALTILMASINDA YA DA ORTADAN KALDIRILMASINDA DİKKAT EDILMESI GEREKEN NOKTALAR
Çocuğun birden fazla problem davranışı olabilir. Bu davranışların hepsi ile aynı anda çalışılmamalıdır. Problem davranış, ortam -davranış - sonuç ilişkisi içinde ayrıntılı olarak incelenmeli ve kayıtlar tutulmalıdır. Çocuğun gözlem ve incelenmesi için uygun zaman ve ortam sağlanmalıdır. Çocuğa her istendiğinde beklediği şekilde tepki vermek yerine farklı yöntemler belirlenmelidir. Uygulanacak yöntem eğitimci -aile -okul üçgenin de aynı tutarlılıkla yapılmalıdır. Yöntem başlangıçta on beş gün süre ile uygulanmalıdır. Uygulamanın ilk günlerinde problem davranış artabilir, tutarlı olarak uygulamaya devam edildiğinde ise sonunda problem davranış söndürülebilir.
Kaynak: Uşak Rehberlik Araştırma Merkezi