Madde bağımlılığının üç bileşeni vardır.
1. Tolerans
2. Fiziksel Bağımlılık
3. Psikolojik Bağımlılık
Tolerans: Bir maddenin aynı farmakolojik etkiyi göstermesi için gittikçe artan miktarlarda alınımıdır. Eğer tolerans ilacın hızlı yıkımına bağlı ise buna metabolik tolerans, eğer maddenin etkilediği reseptör üzerindeki insensivitesine bağlı ise doku toleransı denir. Örneğin; opioidler, benzodiazepinler, alkol için doku toleransı gelişir.
Fiziksel Bağımlılık: Madde kullanımı aniden kesildiğinde ya da spesifik antagonistleri kullanıldığında ortaya çıkan davranışsal ve otonomik belirtilerdir. Maddelerin fiziksel bağımlılık belirtileri farklı ve değişik derecelerde olur. Yoksunluk belirtileri doğal olarak nörotransmitter sistemler üzerinden ortaya çıkar. Tolerans, fiziksel bağımlılık ve kompulsif tarzda madde kullanımı hem maddenin özelliğine hem de kullananın kişilik özelliklerine bağlıdır.
Psikolojik Bağımlılık: Madde kötü kullanımının çoğunda ortaya çıkar. Bu maddelerin alınımını takiben hızlı bir şekilde zevk verici etkileri ortaya çıkar. Madde alınımı birden kesilecek olursa ilaca karşı ağır istek ve disfori ortaya çıkar. Bazı maddeler hem fiziksel hem de psikolojik bağımlılığa neden olurlar.
Çapraz Bağımlılık: Bir maddenin kesilme belirtilerini süprese etmek için bir başka maddeye yönelmektir. Örneğin; alkol yoksunluğu belirtilerini süprese etmek için benzodiazepinlere yönelinir. Her iki madde de GABA'nın etkilerini artırsa da farklı mekanizmalara sahiptir.
Doç. Dr. Zehra Arıkan
GÜTF Psikiyatri ABD
Birsöz S, Turgay A. Psikiyatride ilaç tedavisi. Psikoaktif madde bağımlılığı, kötüye kullanımı. Ankara: Medikomat 1994: 433-454
.