Bu çalışma, Yrd. Doç. Figen Karadayı Maltepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü (Çevre Psikolojisi dersi yardımcı notlarından alıntılanmıştır)
(Robert Gifford, (1997). Environmental Psychology; Principles and Practice, Allyn & Bacon’dan özetlenerek çevirilmiştir.)
Çevre Psikolojisinin Alanı, Önemi Ve İlkeleri
Çevre Psikolojisi insan ve fiziksel çevresi arasındaki karşılıklı etkileşimleri inceleyen bir daldır. Bu karşılıklı etkinliklerde birey çevresini değiştirirken, aynı zamanda insanın davranış ve deneyimleri de çevre tarafından değiştirilir, dönüştürülür.
- Çevre, uzun yıllar boyunca Psikoloji’de ele alınmamış olup, daha çok insan davranışını nasıl etkilediği anlatılmaya çalışılan, kontrol edilmesi gereken durgun ve edilgen bir arka plan olarak algılanmıştır.
- Bu durum pozitivist bir bilim olduğunu ortaya koymaya çalışan psikolojinin gözlemlenebilen, ölçülebilen insan davranışlarına odaklanması ile de ilintilidir.
- İnsan-Mekan İlişkileri 60’ lı yıllara kadar pek ele alınmamış olup Çevre Psikolojisi alanının tanınmasının başlangıcı 30-35 yıl öncesine gider.
- Önceki yıllarda psikoloji, kişi-çevre etkinliklerinden çok kişi içi süreçlere yoğunlaşmıştır.
- Oysa toplumda binaların yapımı, yollar, parklar, su ve atmosfer gibi çeşitli fiziksel çevre yatırımlarının yapımı ve devamı için harcanan paralar ; doğanın ve doğal kaynakların yanlış kullanımının getirdiği büyük masraflar düşünülürse çevre insan ilişkilerinin dikkate alınmasındaki gecikme üzücüdür.
- 1960’ lardan sonra hava kirliliği, enerji eksiklikleri, insana uygunsuz binalar gibi çevresel sorunların farkına varılmaya başlanmıştır.
- 1960lardan sonra yalnız psikolojide değil bütün alanlarda da artık bilgilerin yalnız bilindik yollarla açıklanamayacağı, insanın yalnız laboratuar ortamında soyutlanmış olarak kontrol edilemeyeceği, daha geniş çevresi, mekan ve dünya ile diğer ilişkileri içinde değerlendirilmesi gerçeği de ortaya çıkmaya başladı.
- Bu derste çevre psikolojisinin temel soruları, konuları ele alınacaktır. Alanın kökleri, günümüzdeki durumu ve geleceği tartışılacaktır.
- Kuramsal çalışmalar, araştırmalar, araştırma yöntemleri ve bunlarla ilgili gözlemler ve uygulamalar ele alınacaktır.
ÇEVRE PSİKOLOJİSİNDE BAZI SORU VE KONU ÖRNEKLERİ
Bir iş yerinde (ofiste) çalışmanın sağlık için tehlikeleri var mı?
- Mekansal değişkenler insan davranışını nasıl etkiler?
- Bir iş yerini kullanan insanların ne tür gereksinimleri vardır?
- Şiddet: Aşırı kalabalıklaşmış kentlerin sorunu olarak!
- Hava kirliliğinin tehditleri!
- Hava kirliliği etkileri!
- Gürültü kirliliği!
- Gizlilik, mahremiyet nedir?
- Mekanı koruma nedir?
- Çevreyi insanlar nasıl algılıyor?
- Çevresel algıda neler etkili oluyor?
ÇEVRE PSİKOLOJİSİ NEDİR?
- Çevre Psikolojisi özetle insan ve onun fiziksel ortamları arasındaki etkileşimlerinin incelenmesidir.
- Bu etkileşimler sırasında birey çevreyi değiştirirken, öte yandan çevre de onun davranış ve deneyimlerini değiştirir, dönüştürür.
- Çevre Psikolojisi; insanın içinde yaşadığı binaların daha insancıl olmasını hedefleyen ve doğal çevre ile ilişkilerimizi geliştiren araştırma ve uygulamalar yapmayı amaçlar.
- Çalışmalarında elde edilen bilgileri uygulamaya yönlendirmesi en temel özelliğidir.
ÇEVRE KAVRAMI
- Çevre;
1. Fiziksel Çevre
a.Doğal Çevre (dağlar, denizler, ormanlar vb.)
b.Yapay Çevre (yollar, parklar, binalar vb.)
2. Sosyal Çevre (insansal çevre, gruplar, sosyal etkileşimler, gelenekler, toplum, kültür vb)
- 1960’lı yıllardan sonraları, Psikoloji’de ve bütün Sosyal Bilimlerde, artık gerçek yaşam koşullarının bir laboratuar ortamından çok daha karmaşık olduğu gerçeği anlaşılmaya başlamıştır. Çevre, artık edilgen bir arka plan değildir.
- Çevre Psikolojisi; edilgen olmayan bir çevrede insan ve mekan ilişkilerini, etkileşimini, gerçek yaşam ortamlarında incelemeye çalışır. Çevreyi basit uyaranlar olmaktan daha karmaşık olarak görür.
ÇEVRE PSİKOLOJİSİNİN BAZI İLKELERİ
- Her bir problem yalnız çevreden kaynaklanmaz. İnsan ile ortamlar arasındaki etkinlikleri içerir.
- Bu derste çevre sözcüğü; ev, ofis, okul ve yollar gibi inşa edilmiş ortamları ve milli parklar, yeşil alanlar gibi doğal ve yapay ortamları ifade için kullanılacaktır.
- İnsan etkileşiminde ise büyük toplumların, insanlığın, devletlerin etkinliğinden çok bireylerin ve küçük grupların (ofis çalışanları, yayalar, öğrenciler, alış veriş edenler, komşular, yurtta kalanlar, belli meslek grupları gibi) etkinlikleri vurgulanacaktır.
- Çevre Psikolojisi iki temel hedefi yakalamaya çalışır: İnsan-çevre karşılıklı eylemlerini (transactions) anlamaya çalışmak ve bu bilgiyi çok çeşitli sorunların çözümünde yardımcı olarak kullanmak. Çevre Psikolojisi özellikle bilim ve uygulamayı içerir.
- Çevre Psikolojisinde temelde teori, araştırma ve uygulama üçü de önemli olmakla beraber çalışanlar amaçlarına uygun yönelimler yaparlar.
- Bilginin teori ve araştırma sonuçları diye iki biçimi vardır.
- Teoriler, insan-çevre problemlerini anlamada araştırma ve uygulama da rehberlik yaparak bütüncül bir çerçeve oluştururlar.
- Teoriler Doğrudan özel problemlere cevaplar vermezler ancak sonuca giden yönelimler ve çevresel psikolojiye şevk katarlar.
- İkinci tür bilgi kaynakları ise araştırmalardır.
- Çevre aslında çok karmaşıktır ve yapılan araştırmalar bu karmaşık sorunlara yeterince cevap verememektedir. Problemler çok çeşitli insanları, yerleri, değişik zamanları kapsamaktadır. Değişik insanların, farklı kültür ve yörelerde değişik zamanlarda olmasından araştırmalar pek çok soruna cevap bulmada yetersiz kalmaktadır. İnceleme alanı çok çeşitlilikler içermektedir.
- Bütün bunlara karşın Çevre Psikolojisinin çok sayıda oluşturulmuş ilkeleri, araştırma sonuçları ve kuralları vardır.
- Önceki araştırmalar gelecekteki araştırmalara rehberlik eder. Bazen olumsuz açıdan bazı görüş ve yöntemleri işe yaramadığını gösterirken diğerleri yeni sorular ve beklenmedik sonuçlar ortaya çıkarırlar.
- Geçmiş araştırmalar kişi-çevre karşılıklı etkinliklerindeki yanlış kavrayışları düzeltme hizmeti de sağlayabilir.
- Temel olarak özetlenirse; Çevre Psikolojisi, kuram ve uygulamayı birleştiren, insan-çevre etkileşimini vurgulayan, laboratuar ortamından çok doğal ortama dayalı araştırmaları yeğleyen, bireyden topluma tüm analiz düzeylerinde çalışan, çevreyi pasif olmaktan çok aktif bir etken olarak algılayan, bütünsel bir anlayış taşıyan, disiplinler arası bir yapıya sahip olan ve sistem yaklaşımı ile insan-çevre ilişkilerini inceleyen bir etkinlik alanıdır.
TARİHSEL GELİŞİM
- Çevre psikolojisi bir bilim olarak yalnızca 30-35 yıllık bir tarihe sahiptir.
- Daha önceleri Psikoloji’de araştırmalar insan-çevre etkileşimleri yerine insanın içsel süreçlerine yoğunlaşmıştı.
- Modern toplumlarda fiziksel çevrenin (binalar, parklar, yollar, köprüler, barajlar, atmosfer vb.) yapılanması ve bunların korunmasını sağlamaya yapılan büyük yatırımlar; doğanın ve doğal kaynakların yanlış kullanımının getirdiği büyük maliyetler dikkate alınırsa, insan-çevre ilişkilerinin incelenmesine ne kadar geç kalındığı görünür.
- Çevre psikolojisinin kökleri doğal olarak ilk bakışta Psikolojiden ayırt edilemez görünür.
- Psikologlar çoğunlukla çevresel uyaranlarla insan davranışları arasındaki ilişkiyi incelerler.
- Ancak; Çevre Psikolojisi’ni farklı kılan aşağıdaki ilkeleri sağlayan araştırmalar yapmasıdır:
Ayırıcı İlkeler;
- Yapay çevreyi doğal çevrenin bekçiliğini yaparak geliştirmek.
- Araştırmalar günlük yaşam ortamları ve ona çok yakın ortamlarda gerçekleştirilir.
- Kişi ve ortamı bütün bir birim olarak görür.
- Bireyin çevre tarafından pasif olarak belirlenmesi yerine aktif bir varlık olarak onunla uğraşıp ortamı biçimlendirdiğini kabul eder.
- Sıklıkla diğer disiplinlerle bağlantılı olarak işlev yapar.
- Çevre Psikolojisi’nin tarihsel kökleri belki Genel Psikoloji kadar eskiye götürülebilir. Ancak Psikoloji’nin merkezi çalışmalarında pek yer almamıştır.
- Ayrıca Çevre Psikolojisi’nin temel ilgi alanı olan Günlük Fiziksel Çevre Genel Psikoloji’de çok ender olarak dikkate alınmıştır.
Bilimsel Gelişimler;
- Egon Brunswik (1903-1955) ve Kurt Lewin (1890-1947) Çevre Psikolojisi Alanında iki önemli önder isim!
- Egon Brunswik, Viyana’da eğitim gören bir Budapeşte’li, 1930’larda Amerika’ya göç etmiş.
- Brunswik özellikle algı süreci üzerinde yoğunlaşmıştır.
- Ancak bundan çok daha öte, davranışı etkileyen fiziksel çevre faktörlerinin ayrıntılı analizlerini yapmıştır.
- Brunswik’in Çevre Psikoloji terimini ilk kullanan kişi olduğu ileri sürülmektedir.(Geller,1987).
- William Ittelson ise Newyork’ta düzenlene bir konferansta ilk kez Çevre Psikolojisi teriminin kullanılmıştır (Göregenli, 2005).
- Araştırma planlarında, psikologların kullandığından çok daha geniş bir alana yayılan çevresel uyaranların kullanılmasını içeren araştırmaların yapılmasını önermiştir. Temsili Plan (Representative Design) denilen bu tür araştırma desenlerinin incelemeye çalıştığımız insanın gerçek dünyasını daha iyi temsil edeceği belirtmiştir.
- Kurt Lewin, ise alanın diğer öncüsü olarak bilinmektedir. Prusya’da doğmuş, Almanya’da eğitim görmüş, 1930’dan sonra Amerika’ya göç etmiştir.
- Lewin’in Alan Teorisi (Field Theory); bütünsel fiziksel çevreye aktif bir yoğunlaşmaya yol açan ilk çalışmalardan sayılabilir.
- Lewin’in Yön Eylem Araştırmaları (Action Research); Psikoloji’de bilimsel araştırmayı gerçek sosyal değişimlere bağlayan ilk etkilerdendir.
- Lewin Fiziksel alanı önce insanın farkındalığı dışındaki kuvvetler olarak tanımlar. Ancak fiziksel çevredeki kuvvetlerin farkındalık alanına ulaşıp psikolojik süreçleri etkileyeceğini ileri sürmüştür. Bu inceleme alanını Psikolojik Ekoloji (Psychological Ecology) olarak adlandırmıştır.
- Brunswik ve diğerleri, fiziksel çevrenin insanları onların farkındalığı olmadan etkileyeceğine inanmışlardır.
- Örneğin iş yerindeki ışıklandırma veya uğultular, çalışanlar farkında olmasa bile iş doyumlarını, üretkenliklerini etkileyebilir.
- Bizi psikolojik olarak etkileyen bu faktörlerin özel olarak incelenmeleri gerekir.
- Lewin’nin öğrencilerinin çoğu onun görüşlerini sosyal çevre ve algılanan çevre olarak yorumlayıp gerçek, nesnel fiziksel çevreyi yeterince vurgulamadılar.
- İki öğrencisi Roger Parker ve Herbert Wright fiziksel çevreyi önemsediler ve çalışmalarında Psikoloji Ekoloji yerine Ekolojik Psikoloji terimini kullandılar.
- 1947 yılında bu araştırmacılar davranış ortamları (Behavior Settings) adıyla gündelik insan davranışlarını içeren ekolojik birimlerde geniş çapta araştırmalar başlattılar.
- Lewin’nin öğrencilerinin çoğu onun görüşlerini sosyal çevre ve algılanan çevre olarak yorumlayıp gerçek, nesnel fiziksel çevreyi yeterince vurgulamadılar.
- İki öğrencisi Roger Parker ve Herbert Wright fiziksel çevreyi önemsediler ve çalışmalarında Psikoloji Ekoloji yerine Ekolojik Psikoloji terimini kullandılar.
- 1947 yılında bu araştırmacılar Davranış Ortamları (Behavior settings) adıyla gündelik insan davranışlarını içeren ekolojik birimlerde geniş çapta araştırmalar başlattılar.
- 1920’lerden önce, psikologlar gürültünün ve sıcaklığın insan performansı üzerine etkisini incelemişlerdi.
- 1921 yılında bir araştırma, öğrencilerin sınıfta oturdukları yerlerle aldıkları notların ilişkisini incelemiştir.
- 1924 yılında ise meşhur Hawthorne araştırmaları, ışığın iş performansı üzerindeki etkisini incelemiştir.
- Ancak bu araştırmalar teorik yapısı olmayan, çevrenin iş performansı üzerinde basit deterministik etkilerini araştırmıştır.
- 1950’lerde Çevre Psikolojisi’nin öncüleri daha alanın adı ortaya çıkmadan çalışmadaydılar.
- 1954’te Abraham Maslow ve arkadaşları, insanların aynı fotoğraflarının güzel bir odada, çirkin veya ortalama bir odaya göre daha olumlu derecelendirildiğini buldular.
- 1950’lerdeRobert Sommer ve Humphery Osmond Kanada’da sistematik olarak binanın fiziksel unsurlarını değiştirerek bunların davranış üzerindeki etkilerini kaydetti. Bir geriatri hastanesinde mobilyaları ve koğuşları yeniden düzenleyerek hastalar arasındaki iletişimin artmasını sağlamışlardır.
- Bu çalışmayı okuyan William Ittelson ve Harold Prohansky bir akıl hastanesinde koğuştaki hastaların davranışlarının haritasını oluşturmuşlardır.
- 1961 ve 1966 yıllarında Utah Universitesinde ilk olarak sonradan Mimari Psikoloji olarak adlandırılan konuları kapsayan konferanslar düzenlenmiştir.
- 1968 yılında Ittelson ve Prohansky Newyork Şehir Üniversitesinde (City University of New York) ilk Çevre Psikolojisi doktora programını başlattı.
- 1975’ te ilk doktora derecesi verildi.
- 1868’de Psikoloji’de ise ilk doktora derecesi verilmiştir. 1921 de ise ilk Endüstri-Örgüt Psikolojisi doktorası verilmiştir.
- I. Dünya savaşından hemen sonra ise ilk Klinik Psikoloji doktorası verilmiştir.
- 1960’larda alanda ilk dergi yayınlanmıştır. Bunlar içinde günümüze kadar devam gösteren Çevre Psikolojisi Dergisi (Journal of Environmental Psychology) ve Çevre ve Davranış (Environment and Behavior) dır.
- 1968’de Çevre Planlama Araştırma Kurumu (Environmental Design Research Association, EDRA) kurulmuştur.
- 1969’dan günümüze toplantılar ve etkinlikler düzenlemektedir.
Devamı İçin Tıklayınız