Ömer Madra / AÇIK RADYO
Avram Noam Chomsky (doğ. 7 Aralık 1928, Pennsylvania), Rus Yahudisi kökenli Amerikalı dilbilimci, filozof, düşünür, hoca, demokrat, radikal, muhalif, aktivist, yazar, konuşmacı... Massachusetts Institute of Technology üniversitesinde (MIT) enstitü profesörü ve yeryüzünün yaşayan en büyük düşünürlerinden biri. Büyük bir çeşitlilik gösteren ilgi, bilgi ve eylem alanları gözönüne alındığında, kişiliğini böyle bir yıldönümü yazısında özetleyivermek hayli güç.
Daha Saygın Bir Duruş Bulmak Zor
Dolayısıyla, belki “dolaylı” bir yönteme başvurmamız mazur görülebilir: Onun İsrailli dilbilimci, yazar ve aktivist Tanya Reinhart’ın 2007 Mart’ındaki ölümünün hemen ardından kaleme aldığı anma metninin özlü cümlelerinden bazılarını buraya aktararak, Chomsky’nin kendisini de tanımlamak belki daha kolay olacak. O zaman, öyle yapalım, bir “ayna” kullanalım yani, sahibinden izin almadan. Şöyle yazıyor Noam, Tanya için:
“[P]arlak ve yaratıcı bir bilim insanı. Dilbilim araştırmalarının neredeyse tüm temel alanlarına yaptığı hayranlık verici katkıları burada tekrar gözden geçirmeye kalkışmayacağım. [...] Onun akademik çalışmaları, dilbilim incelemelerinin çok ötesine geçer: edebiyat kuramını, kitle iletişim araçları ve propagandayı ve entelektüel kültürün özündeki diğer unsurları içine alacak şekilde genişler.
“Fakat onun olağanüstü akademik çalışmaları, hayatının [...] yalnızca bir kısmını oluşturur. O, tanıma şerefine nail olduğum en cesur, en onurlu insan hakları savunucularından biriydi. Bütün dürüst insanların yapması gerektiği gibi, dikkat ve enerjisini kendi devletinin ve toplumunun eylemlerine odakladı, zira bu eylemlerin sorumluluğunu paylaşıyordu; devletin işlediği suçları günışığına çıkarmanın ve baskı, zulüm, şiddet ve fütuhatın kurbanlarını savunmanın sorumluluğu da bunlara dahildir ve o, bu sorumluluktan asla kaçmadı.
“Yazdığı sayısız makale ve kitap, suçları ve amansız eylemleri gizleyen peçeyi kaldırdı, örtbas edilen gerçekliğe kavurucu bir ışık tuttu, ki bütün bunlar o gizlenen gerçekleri anlamak ve insanca tepki vermek için uğraşanlar bakımından muazzam değer taşır. Konuşmaları da büyük önem taşırdı elbette, ama onun aktivizmi konuşmalarıyla sınırlı değil (...); katlanılamaz eylemlere karşı geliştirilen doğrudan direnişin daima ön saflarında hem örgütleyici, hem de katılımcı olarak yer alır ki, bundan daha saygın bir duruş biçimi düşünmek zordur.”
Ömür ve Aile Boyu Radikalizm
Noam Chomsky’nin istisnai parlaklıktaki zihin yapısı hakkında birkaç örnek vermek gerekirse, onun devam etmekte olan İspanya İç Savaşı hakkında bir deneme yazdığında henüz 10 yaşında olduğu –ve bu makalenin okul gazetesinde yayınlandığı–, bundan sonraki birkaç yıl içinde de New York’ta, aralarında Rudolf Rocker gibi anarko sendikalistlerin de bulunduğu göçmen entelektüel çevrelerinin içinde kendini hızla geliştirip daha 13 – 14 yaşlarındayken siyasi düşünce ve felsefe alanlarında çevresini şaşırtacak ölçüde büyük bir vukufa sahip olduğu belirtilebilir.
Yıldırım Türker 2008 Kasım sonunda Radikal’de yazdığı “Müzmin Muhalif” başlıklı makalede Chomsky’yi, “yaşadığımız çağın vicdanı” olarak niteledikten sonra İspanya İç Savaşı’nda Barcelona’nın düşüşünü konu eden bu duvar gazetesi yazısını şöyle değerlendiriyordu: “Bu yorumunda Chomsky, İspanya’daki ayaklanmanın yaygın inancın aksine bir başarısızlık değil, anarşist hareketlerin tabandan başlatılması halinde başarılı olabileceğinin kanıtı olduğu inancını belirtir.”
Chomsky’nin sosyalizm ve anarşizme duyduğu siyasi eğilim, onun kendi deyişiyle "radikal New York Yahudi cemaati"nden kaynaklanmaktadır – ki ailesinin bazı fertleri de bu radikal çevredendir zaten. Noam Chomsky’nin hayli erken teşekkül eden radikal düşünüş, duyuş ve duruş tarzı ömür boyu hiç değişmeden günümüze kadar gelecektir.
Dilbilim Devrimleri
Daha sonra, Harvard’da kendisine özgü dilbilimi çalışmalarını geliştirmeye başlayan Chomsky, arkadaşlarıyla MIT’de Dilbilim ve Felsefe bölümünü oluşturdu. Zamanla dünyanın en ilerici ve yaratıcı dilbilim araştırma merkezlerinden biri halini alan bu bölümde hem meslekdaşlarından, hem de öğrencilerinden oluşan çalışma arkadaşları ile birlikte dilbilimde bir devrim gerçekleştirdi: Onlar, dilleri “tanımlama” evresinden, bizatihi dil’i “açıklama” çabasına geçmişlerdi.
Bu dönemden başlayarak Noam Chomsky’nin tek başına ya da arkadaşlarıyla birlikte kaleme aldığı bir dizi çok teknik kitap “Chomskyci” (Chomskyan) dilbilimin ayırıcı özelliği haline geldi. Sonuçta, bu kitaplardan evrensel grameri, dilin nasıl edinildiğini, insanın dil olgusu ile özel bir kolaylık ilişkisi içinde bulunmasının temel dayanağı olan biyolojik dil kapasitesini (ya da yetisini) açıklayan devasa bir literatür doğdu. Onun yakın tarihteki biyografilerinden birini kaleme alan Wolfgang Sperlich’e göre, “dünyanın dört bir yanında yerleşik akademik düzen, bu sapkın görüş ve kuramları bastırmak için elinden geleni ardına komadıysa da, Galileo’nun “dünya düzdür” diyen muhalifleri gibi, onlar da eninde sonunda Chomsky’nin bulgularının muhtemelen doğru olduğunu teslim etmek zorunda kaldılar.” Dilbilim alanında 20. yüzyılda yapılmış en önemli katkılardan biri sayılan üretken (generative) gramer kuramını Chomsky’nin –kendisinin daima ve ısrarla söylediği gibi kolektif olarak, yani meslekdaş ve öğrenci arkadaşlarıyla birlikte– yaratmış olduğu artık genel kabul görmektedir.
Chomsky’nin devrim yaptığı kabul edilen ikinci alan ise psikolojidir. B. F. Skinner’ın Verbal Behaviour (Şifahi Davranış) kitabının derinlemesine ve etraflı bir eleştirisini kaleme almak suretiyle psikolojide bilişsel devrimi ateşlemiş olduğu, bugün bilim çevrelerinde yaygın bir kabul görmektedir. 1950’lerde davranış ve dillerin incelenmesinde egemen olan davranışçı yaklaşıma meydan okuyan Chomsky’nin dillerin incelenmesi konusundaki doğalcı yaklaşımı, dil ve zihin felsefesini de derinden etkiledi. Bunların yanı sıra, formel (biçimsel) dillerin, kendi üretkenlik güçlerine göre sınıflandırılmasını içeren Chomsky hiyerarşisi de onun en parlak buluşlarından biri olarak kabul ediliyor.
Siyasi Eleştiri ve Aktivizm
Öte yandan, Chomsky, çok genç yaşta geliştirdiği politik eğitimini de hiç ara vermeden sürdürmekteydi. MIT üniversitesinde akademik hayata başladığı sırada Vietnam Savaşı da en gaddar evresine giriyordu. Chomsky buna doğrudan muhalif tavır almakta gecikmedi ve 1967 yılında, benzer düşüncedeki arkadaşlarıyla birlikte RESIST (DİREN) adlı örgütü kurdu. “İyi niyetli insanlığı, ahlâkı bozuk otorite ile yüzleşmede bize katılmaya çağırıyoruz” diyen RESIST, başka örgütlerle birlikte çeşitli savaş karşıtı gösteriler düzenledi. Chomsky aynı yıl tutuklandı, hapse atıldı ve yazar Norman Mailer’la aynı hücreyi paylaştı. Hapisten çıktıktan sonra da savaş karşıtı, muhalif eylem ve konuşmalarını aralıksız sürdürdü. Bu konuşmalar için tuttuğu notlardan oluşan American Power and the New Mandarins (Amerikan Gücü ve Yeni Mandarinler) adlı kitabı 1969’da yayımlandı. Bu kitap, siyasi muhalefet konusunun klasik kitabı olarak kabul ediliyor.
1937’de okul gazetesinde çıkan makalesini sayarsak 71 yıldır, 1967’de “Entelektüellerin Sorumluluğu” üzerine yazdığı unutulmaz savaş eleştirisi ile başlayan yazı, kitap ve konuşmalarından başlatırsak tam 41 yıldır aralıksız çalışan bir düşünce makinası olarak kabul edilebilir Chomsky. Dünyanın gidişatı, kuvvet politikaları ve medyanın kuvvete tapıncı gibi konularda etraflı analiz ve eleştirileri ile halihazırda dünyanın en çok referans gösterilen düşünürlerinden biri, belki de birincisi. Kuramsal çalışmalarını 1951’den başlayarak yarım yüzyılı çok aşan bir süredir günümüze kadar kesintisiz ve aralıksız eserlerle sürdürdüğü gibi, ilk gençliğinden başlayarak yürüttüğü aktivizmi de bir an elden bırakmadan ömrü boyunca sürdürerek, ikisini atbaşı götürmeyi başarmıştır.
1983’te yayımlanan The Fateful Triangle: The United States, Israel, and the Palestinians
(Kader Üçgeni: ABD, İsrail ve Filistinliler), dünyanın en çetrefil sorunlarından biri olan İsrail-Filistin meselesini İngilizce dışında İbranice, Fransızca vb. dillerindeki kaynakları da tarayarak bütün boyutlarıyla neredeyse eksiksiz bir araştırmayla gözler önüne sermek suretiyle bu konunun klasik kitabı haline geldiyse de, ABD ve İsrail politikalarının radikal bir eleştirisini içerdiğinden olsa gerek, Amerika’da ve İsrail’de yerleşik medya ve akademyanın dikkatini çekmeyi asla başaramadı.
Edward S. Herman’la birlikte kaleme aldığı Manufacturing Consent: The Political Economy of the Mass Media (Rıza İmalatı: Kitle İletişim Araçlarının Ekonomi Politiği) adlı kitap da, Chomsky’nin siyasal çalışmalarının bir başka yönünü ortaya çıkarıyor: Başta ABD olmak üzere ana akım medyanın analizini yapmak, onun yapısını ve sınırlarını ele almak, özellikle de büyük şirketlerle hükümet çıkarlarını kollama işlevini yerine getirdiğini göstermek. “Propaganda modeli”ni örnek vakalarla ortaya koyan bu çalışma da yayımlandığı 1988 tarihinden itibaren klasik bir yapıt oldu ama o da ana akım medyanın ilgi alanına girmeyi bir türlü başaramadı.
2003 yılında yayımlanan Hegemony or Survival: America’s Quest for Global Dominance (Hegemonya veya Hayatta Kalmak: Amerika’nın Dünyaya Hakim Olma Hevesi) adlı eserinin de kuvvet ve servet odaklarının dünyanın önüne getirdiği yokolma “seçeneği”nin karşısında durmak isteyen tüm aklı başında dünya vatandaşlarının başucu kitabı olduğunu söylemek abartma sayılmaz.
Üretkenliği
Noam Chomsky’nin dünyanın en verimli yazar ve düşünürlerinden biri olduğu söylenebilir. Aynı anda at koşturduğu iki ana alandan Dilbilim –ve dilbilim ile mantık, psikoloji, bilgisayar bilimi, bilişim, yapay zekâ vb. ilişkileri– üzerine 1951’le 2008 arasında 37 kitap ve 200’e yakın sayıda teknik ve bilimsel makale kaleme aldı. Bunların bir kısmı, her zaman olduğu gibi, meslekdaşları ve öğrencileri ile birlikte üretilmişti. (Bilgisayar programlama ve bilişim kuramı konusundaki yazılarının 1956 ve 1958 gibi görece erken tarihlerde kaleme alınmış olması da ayrıca dikkate değer!)
Chomsky, ikinci ana ilgi alanı olan Siyaset –ve siyaset felsefesi, ideoloji, demokrasi, temel haklar, etik, aktivizm, vs ile bağlantıları– üzerine 1967’deki klasiği “Entelektüellerin Sorumluluğu”ndan 2007’deki “Interventions”a (Müdahaleler) kadar, 40 yıl içinde –kimi gene başka düşünürler ve siyaset bilimcilerle birlikte– 74 kitap yazdı. (2008’de listeye biri derleme, 3 yeni kitap eklendi.) Bu, 50 küsur yılda 100 küsur kitap demektir! Ya da, 50 yıl boyunca her yıl iki kitap! Yani yarım asırda her gün iki kitap sayfası yazı!
Bunlara ilaveten yazdığı sayısız makale ve deneme, Amerika’da ve dünyanın geri kalan ülkelerinde üniversitelerde ve başka kurumlarda verdiği konferanslar, gazetelere, dergilere, öğrenci kuruluşlarının yayın organlarına, radyolara (mesela Açık Radyo!) verdiği canalıcı mülakatlar, yaptığı konuşmalar ve bir de, kendi üniversitesinde en az yarım yüzyıldan beri hiç aksatmadan verdiği dersler ve özenle yürüttüğü öğrenci danışmanlık çalışmaları da hesaba katıldığında ortaya inanılması güç, olağandışı bir enerji ve beyin gücü çıkıyor.
Eğitimci ve Demokrat
2002’te Amerika’da yayımlanan Chomsky on Democracy and Education (Demokrasi ve Eğitim, bgst yayınları, 2007) kitabının editörü C. P. Otero’nun deyimiyle Chomsky, “herşeyin ötesinde kendini işine adamış bir eğitimci ve akıl hocası”. MIT’de başka üniversitelerde resmi olarak seksenden fazla doktora tezi yaptırmış, diğer birçok doktora tezinin danışmanlığına da katkıda bulunmuş – ki Otero dünyada bu durumun bir benzeri daha olmadığını söylüyor. (Üstelik, bu satırlar 2002’de yayımlanan bir kitaptan alınmış. Aradan geçen 6 küsur yıl içinde hocalık faaliyetini sürdürdüğüne göre, bu dünya rekorunu çok daha ileri götürmüş olduğu da muhakkak!)
Ayrıca, yine Otero’ya göre en seçkin çağdaş dilbilimcilerin ve diğer bilişim bilimcilerin çoğu, onun tavsiye ettiği kişiler ve diğer birçokları da ya onun sınıflarındaki kayıtlı öğrenciler ve dinleyiciler. Ayrıca, Chomsky’nin doktora danışmanlığı yaptığı öğrencilerden biri olmanın çok özel bir deneyim olduğunu ifade eden sayısız öğrenci bulunuyor. Onlardan birinin tezinin teşekkür bölümünden bir alıntıyla bitirelim:
“Noam Chomsky ile çalışmak...çok az kişinin ümit edebileceği bir ayrıcalıktır, dört yılın ardından buradan ayrılırken bile hâlâ bir rüyadaymışım gibi geliyor. Noam Chomsky hakkında çok şey söylenmiştir ve ben iyi olanların hepsine katılıyorum. İlham verici dersleri, parlak sezgileri ve öğrencilerinin çalışmalarına yönelik yoğun ilgisi, onunla birlikte çalışma deneyimimin sadece üç veçhesi. Her türlü probleme öylesine çabuk cevap verir ki, ileri sürdüğüm bir argümana karşı bir argüman bulabilmek için birkaç dakika sessizce düşünmek zorunda kalması, benim burada kendimle en çok gurur duyduğum anlardan biridir. Onun dersinin ve görüşmelerimizin olduğu Perşembe günleri bir daha asla bu kadar güzel olmayacak – Diana Massam”
İşte böyle dostlar: Noam Chomsky 80. yaşında ve bir volkan gibi! Nice yıllara diyelim!
Kaynaklar: Chomsky’nin yapıtları yanı sıra, Wikipedia açık kaynak ansiklopedisi; MIT web sitesindeki Chomsky sayfası, Chomsky.info web sitesi; Znet web sitesi, Wolfgang B. Sperlich, “The Radical Intellectual”, Resurgence, Ocak 2007/ZNet, Chomsky, “In Memory of Tanya Reinhart”, Counterpunch, 23 Mart, ZNet; C.P. Otero (ed.), Chomsky: Demokrasi ve Eğitim, (çev.: Ender Abadoğlu), İstanbul, bgst, 2007, Yıldırım Türker: “Müzmin Muhalif”, Radikal, 29. 11. 08)