Benlik, insanların “ben” ve “bana ait olan” olarak tanımladıkları bir kavramdır. Bu kavramın içine kişinin görünüşü, giyim tarzı, kendini algılama şekli, kendi hakkındaki düşünceleri, ilgi alanları, tutumları girebilir. Benlik saygısı dediğimiz kavram ise kişinin kendini değerlendirmesi sonucu ulaştığı kendini beğeni durumudur. Kişinin kendini olduğundan değersiz ya da üstün görmeden olumlu, beğenilmeye ve sevilmeye değer görmesidir. Yani kişinin kendini algılamasında önem verdiği çeşitli niteliklerin değerlendirilmesi olarak da açıklanabilir. Kişinin kendini olduğu gibi kabullenmeyi, özüne güven vermeyi sağlayan olumlu bir ruh halidir. Bireyin kendini değerli hissetmesi, yeteneklerini, bilgi ve becerilerini ortaya koyabilmesi ve başarılı olması, toplum içinde kabul görmesi ve bedensel özelliklerini benimsemesi benlik saygısının oluşmasında ve gelişmesinde önemli bir rol oynayacaktır.
- - Benlik saygısı yüksek olan kişilerin;
- - Fizik sağlıkları daha iyidir
- - Sosyal ilişkilerden zevk alırlar
- - Bağımsızlığa değer verirler
- - İletişim becerileri daha iyidir
- - Kendilerinin ve hayatlarının kontrolüne sahiplerdir
- - İş yaşamlarında çoğunlukla başarılı kimseler olurlar.
Benlik saygısının azalması ya da artmasıyla, bu durumu telafi edici bazı mekanizmaları harekete geçirdiği düşünülür. Bu telafi edici davranış ve yaşantıların hedefi, azalmış olan benlik saygısını eski düzeyine getirmektir. Benlik saygısının azaldığı kişilerde, telafi edici mekanizmanın harekete geçmesi zorlaşır, geçse bile etkisiz kalması depresyona yol açarken aynı mekanizmaların aşırı çalışması megalomi-narsizm-şiddet kullanımı ve paranoid davranışlara yol açabilir. Benlik kavramının abartılmasından kaynaklanan bu durum temel güvensizliği kapatmak amacıyla oluşmuştur.
Kişinin kendisi hakkındaki yargısı, başkalarının onu olumlu ya da olumsuz olarak değerlendirilmesinden çok daha önemlidir. Ya da daha önemli olmalıdır. “Başkaları ne der” düşüncesinden uzaklaşmakta zorlanan bir toplum olsak da kendi psikolojik dengemizi korumak adına bunu yapabilmeliyiz. Bu nedenle kişi kendi yargısını benimsemeli ve bu yargının değişmesine direnç göstermelidir.
Benlik Saygısının Gelişimi
Benlik kavramı ergenlikte ve ilk yetişkinlikte de son derece önemli olan aktif ve yaşam boyu süren bir süreç içinde gelişir. Disiplin ve sevgi aracılığıyla anne babadan, uygun davranışı gösterme baskısı ile yaşıtlarından, başarı ya da başarısızlıkla okul yaşantılarından ve bir yığın başka olaylardan etkilenir. Yani çeşitli parçalar birbirleriyle birleşir ve bunların tümünü içine alan bir benlik kavramı oluşur. Benlik kavramı sadece başarı ya da ilişkiler doğrultusunda oluştuğunda eksik kalan bir durum oluşur. Benliğin gelişimi sürecinde kendisi ve çevresiyle ilgili olumlu uyaranlar alan birey, kendini değerli görecek ve böylece kendisine saygı duyacaktır. Dolayısıyla benliğin gelişimi, uyumu ve sürekliliği bireyin benlik saygısına bağlıdır.
Benlik saygısının oluşumunda anne çocuk ilişkisi çok önemli bir etkendir. Annesiyle girdiği ilişkiler içerisinde beğenildiği oranda benlik saygısı yükselen çocuk, kendince başarı saydığı davranışların annesi tarafından kabul edilmemesiyle düşük benlik saygısı yaşayacaktır. Beklediği beğeni ve onaylama davranışlarının gelmemesi, olumlu yaşantılarla dengelenmemesi düşük benlik saygısının temelini oluşturur.
Her insanın benlik saygısını etkileyen azaltan veya çoğaltan olaylar çok çeşitli olabilir. Bunlar her bireyde değişik olduğu için farklı eşik değerler ortaya çıkar. Benlik saygısının kişinin geldiği aile, anne babasının üvey olup olmaması, sağ olup olmaması, eğitim düzeyleri, meslekleri, aile tipi, ailenin ekonomik gücü, ailedeki kardeş sayısı ve kaçıncı çocuk olduğu gibi pek çok etkenlerle ilişkilidir.
Örneğin ailede olumsuz ilişkiler nedeniyle çocukta kaygı ve endişe gelişir, çocuk bu kaygıyla başa çıkabilmek için hayal dünyasında kendine güç ve güven veren ideal bir imaj yaratır. Kendi gerçek benliğinin bu özenilecek düzeydeki imajı yanında değersiz olduğunu hisseder, kendinden nefret eder. Böylece çocuk kaygının sebep olduğu düşük benlik saygısını geliştirir.
Benlik Saygısını Etkileyen Faktörler
Benliğin gelişmesinde kişilerarası ilişkilerin büyük bir önemi vardır. Çevremizdeki insanların (küçükken anne - baba ve kardeşlerin, daha sonra öğretmenlerin ve arkadaşların) tepkileri benliğin oluşumunda çok belirleyicidir. Bizim için önemli kişilerin bizi beğenip beğenmemeleri, bizimle övünmeleri ya da bizden utanmaları, bu kişilerin hakkımızda söyledikleri şeyler benliğin alacağı şekli etkiler.
Hiç kuşkusuz benlik saygısı insanın en çok değer verdiği anne babasının, kendine verdiği değere sıkı sıkıya bağlıdır. Anne babanın ittiği, değersiz bulduğu, umursamadığı bir çocuğun kendine saygı beslemesi beklenemez. Benlik saygısı düşük bir kişi de başta anne babası olmak üzere onun için önemli kişilerin, kendisini sevmediklerine, değer vermediklerine inanır. Çünkü sürekli etkileşim yoluyla çocuk kendisini anne babasının gözüyle görmeye alışır. Benlik kavramını onların değerlendirmesine yakın bir biçimde algılar. Benlik saygısı kavramı; öğrenilmiş bir yaşantıdır, yaşam boyu devam eder.
Böylece benlik, acı ve tatlı birçok yaşantılar sonunda öğrenilen ve her an gelişmeye devam eden bir kavram olarak karşımıza çıkar. Her yaşantı, her baştan geçen olay benliğe bir şeyler katar. Yani benlik saygısı anne baba etkisi, sosyal, psikolojik, fiziksel görünüş, çevresel ve kültürel faktörlerden etkilenir.
Mükemmellik beklentisi içinde olan, sınır oluşturamayan ve oluşturulan sınırlar konusunda tutarlı olmayan, olumlu geri bildirim vermeyen, dinlemeyen, reddeden, uyumsuz model olan, çocukları belli bir kalıba zorlayan, ertelemeyi destekleyen ve izin veren anne babaların düşük benlik değerine yol açabileceklerini gösteren sonuçlar vardır.
Yüksek düzeyde benlik saygısı, aile ile olumlu iletişim ve kişinin kendi hayatı üzerinde kontrole sahip olduğu duygusu, orta derecede risk alma isteği ve etkili bir kişi olduğunu hissetmesi gibi faktörlerle de ilişkilidir.